معرفی کتاب "حافظ از نگاهی دیگر"، نوشته دکتر علی حصوری، حميد فرخنده

hamid_farkhondeh@hotmail.com

حافظ شیرازی یکی از شاعران شراب در کشور ماست. شاعران شراب بیشترین سخن خود را درباره می به کار
برده اند. عده ای در چهارصد سال گذشته کوشیده اند حافظ را عارف نشان دهند. این کتاب آهنگ آن دارد که نشان دهد حافظ هرچه بوده، عارف نبوده است و عرفان را هم مانند بسیاری از مفاهیم دیگر به شوخی گرفته است. ترسیم زندگی حافظ از تولد تا مرگ، بویژه تحول اندیشه او در طول عمر هدف دیگر کتاب است.
جملات بالا معرفی کوتاه و گویای نویسنده درباره کتاب جدید خویش است که به تازگی مشترکا توسط انتشارات ارزان در استکهلم و انتشارات فروغ در کلن به قطع بزرگ جیبی ودر 183 صفحه به چاپ رسیده است و به قیمت 10 یورو یا 90 کرون سوئد به فروش می رسد.

دکتر علی حصوری که تا قبل از پاکسازی در سال 60 در پی انقلاب فرهنگی استاد زبان ها و فرهنگ ایران باستان در موسسه آسیایی دانشگاه شیراز بود، چهار سال پیش به اجبار جلای وطن کرد و از آن زمان تاکنون ساکن استکهلم است. دکتر حصوری از بدو ورود به سوئد در کلاس های آموزشی خود که به ابتکار کانون فرهنگی ایده در شهر استکهلم برگزار می شود، مقولاتی مانند، تصوف و عرفان، تاریخ هنر، تاریخ ایران، حافظ و شاهنامه را برای علاقمندان آموزش داده است. چنانکه نویسنده در مقدمه کتاب می گوید کتاب "حافظ از نگاهی دیگر" نیز جمع بندی مباحثی است که وی در کلاس های حافظ شناسی خود بررسی کرده است.
هر چند برای ایرانیان ساکن استکهلم، حضور دکتر علی حصوری در این شهر غنیمتی بزرگ بوده است، بی شک دوری اجباری این استاد برجسته از محیط تحقیق و پژوهش داخل کشور باعث محرومیت دانشجویان کشور و فرهنگ ایران از همه دانش و توانایی های ایران دوستی بزرگ است. از سوی دیگر چنانکه نویسنده خاطر نشان می کند دوری از میهن و کتابها و منابع خویش باعث شده است که برخی مطالب را از حافظه بر قلم آورد و نتواند در برخی موارد یاداشت ها و مراجع آنها را کامل کند.

حافظ تنها شاعر بزرگ ایرانی است که کتابش در خانه و دل هر ایرانی راه یافته است و هرکس به سبک خویش اشعار وی را تسلی بخش خود و گره گشای کار فروبسته خویش می داند. عارفان و صوفیان وی را از خویش می دانند و مردم سرگشته از مشکلات و گرفتاری های روزمره به خواجه شیراز متوسل می شوند تا بلکه با تفعل زدن بر دیوان او راهی برون رفتی بیابند، از آمدن مسیحا نفسی فریاد رس باخبر شوند و یا شاهدی بر حال و درد خویش بیابند. حتی محتسبان عشق دشمن و آزادی کش، زاهدان ریاکار و یا آنها که هم شمشیر محتسب را در دست دارند و هم خرقه زاهدان ریاکار را بر دوش با وجود اینکه در سرتاسر دیوان حافظ مورد طعنه او قرار گرفته اند، مراسم بزرگداشت حافظ را در کنار تربت وی در مصلی شیراز برگزار می کنند. و این همه سخن از عظمت و جایگاه حافظ شیراز در فرهنگ ایران دارد.

دکتر علی حصوری در مقدمه کتاب از سیر شکل گیری نظرات خویش در باره حافظ می گوید. نویسنده از آشنایی خود با نظرات ذبیح بهروز، اکبر آزاد، مسعود فرزاد درباره حافظ سخن می گوید و خاطرنشان می سازد که نه تنها از آنها که از مردم باذوق کوچه و بازار شیراز قبل از انقلاب چیزهای زیادی در مورد حافظ آموخته است.

هسته اصلی نظر نویسنده درباره کتاب چنانکه در معرفی کوتاه کتاب توسط وی آمده است، ثابت کردن این نظر است که حافظ شاعری است زمینی و نه آنچنان که اهل عرفان و تصوف در طی سا لها ادعا کرده اند شاعری آسمانی. دکتر حصوری با اشاره به اینکه برخی به زور تاویل می خواهند حافظ را عارف بشناسانند، با بررسی نمونه هایی از اشعار وی نشان می دهد که کلماتی مانند "می"، " معشوق"، "جام" و " ساقی" در اشعار حافظ تاویل پذیر نیستند. "می" حافظ "دختر رز" است و به سرخی شراب سرخ و مست شیراز. "میکده ها" و "میخانه ها" همان شراب فروشی ها هستند و "آب حیات" ساقی چیزی جز شراب انگور شیراز نیست. معشوق نه در آسمان ها که زمینی است، لبش لعل و کامش گرفتنی است.
اما می دانیم که هر کسی از ظن خود یار حافظ شده است و یا بهتر بگوییم می خواهد که حافظ یار او باشد. نویسنده با اشاره به شواهد فراوان در غزل های حافظ نشان می دهد که حافظ شاعری است اجتماعی و به همین دلیل وی
نمی توانسته است عارف یا صوفی باشد. چراکه عارف به دنبال سیر و سلوک شخصی خویش است و وی را با کار اجتماع و "جنگ هفتاد و دو ملت" کاری نیست. او از اصل خویش جدا شده و همه تلاشش در این دنیای زودگذر مشغول شدن به شخص خویش، تزکیه نفس خود و آماده شدن برای وصل دوباره به اصل خویش است.
دکتر حصوری کلید رمز سن واقعی حافظ را که از نظر وی بیش از آن است که رسما گفته می شود، با رجوع به اشعار وی و مقایسه تقسیم قمری و خورشیدی به شکلی زیبا بدست خواننده می دهد و با دسته بندی شعرهای او را به سروده های جوانی، میانسالی و پیری جریان تحول اندیشه حافظ در طول عمرش را با اشاره به آن اشعار برای خواننده
بازمی گوید.
نویسنده با زبانی شیوا اصطلاحات عرفانی در شعر حافظ نظیر "خدا"، "بهره ازلی" و "اهل نظر" و واژگان مهری نظیر"رازداری"، "عیاری"، "خط جام"، "پیر" یا "پیر مغان" و "خرابات" را توضیح می دهد. بررسی معنای "رند و رندی" در شعر حافظ نیز از دیگر بخش های جالب و خواندنی کتاب است.
در کتاب "حافظ از نگاهی دیگر" نویسنده به مقایسه ای نیز بین حافظ و خیام می پردازد و از همزمانی وی با عبید زاکانی و آشنایی و دوستی قریب به یقین این دو با یگدیگر سخن می گوید. هرچند نه حافظ و نه عبید با این آشنایی مستقیما در اشعار خود اشاره ای نکرده اند، اما نویسنده رمز این سکوت را با اشاره به اشعار حافظ برای خواننده
بازمی گوید.

حافظ در دورانی زندگی می کرد که شاهان ستمگر و اسلام پناه مخالفان سیاسی و رقبای قدرت خویش را از میان
می بردند، میل بر چشمان حتی فرزندان خود می کشیدند و یا زبان می بریدند. دگر اندیشان، لامذهبان و یا سست دینان به اشاره حاکمان ستمگر و به دست قاضی القضات ها و دیگر متشرعان تکفیر شده و مانند حسنک وزیر و یا منصور حلاج بر دار کشیده می شدند. عجیب نبود که در چنین اوضاع و احوالی حتی حافظ خود برای نجات جان خویش، اشعار خود را لباس تاویل بپوشاند تا از گزند دینداران و حاکمان متعصب و مردم قشری در امان بماند. همچنین شگفت انگیز نخواهد بود اگر حافظ دوستانی که او را شاعری زمینی می دانسته اند، در مواردی برای برکناری از چوب تکفیر، آزار و اذیت و سانسور از انتشار نظرات خویش رندانه صرف نظر کرده باشند.

استدلال های نویسنده در اثبات نظرات خود چنان جالب و محکم است که خواندن "حافظ از نگاهی دیگر" برای همه دوستداران حافظ، حتی آنها که سخت وی را آسمانی می شناسند، خالی از لطف نخواهد بود.