گزارش - گفت وگو با ناصر تقوايى به بهانه نمايش فيلم تمرين آخر در جشنواره فجر، مهدى عزيزى، شرق

وقتى چيزى منحصر به فرد است

ناصر تقوايى اخيراً فيلم كوتاهى در مورد تعزيه با عنوان «تمرين آخر» را به سفارش سازمان جهانى يونسكو ساخته است. اين فيلم در دو نسخه ۱۵ دقيقه اى براى يونسكو و يك نسخه ۵۰ دقيقه اى ساخته شده كه در بخش فيلم هاى مستند جشنواره فيلم فجر براى نخستين بار اكران مى شود. اين فيلم برداشتى آزاد از تعزيه حر است كه به تهيه كنندگى مركز هنر هاى نمايشى ساخته شده است.
ناصر تقوايى در مورد اين تعزيه و چگونگى ساخت آن به خبرنگار ما مى گويد: «اين فيلم تعزيه حر است كه در آن اسماعيل محمدى در نقش شمر و قاسمى در نقش حر بازى مى كنند. از چند سال پيش تصميم گرفته شد كه برخى از رويداد هاى ايرانى در سازمان جهانى يونسكو به ثبت برسد. از جمله آن رويدادها نوروز و تعزيه بود. متاسفانه تاكنون اين اتفاق براى فرش ايران، اصيل ترين و عمومى ترين ميراث فرهنگى ايران نيفتاده است. براى ثبت تعزيه به عنوان ميراث فرهنگى يونسكو علاوه بر مطالعات و تحقيقات خواستار فيلمى در مورد تعزيه شد كه زمان بندى و كد بندى آن را نيز داده بود. در اين فيلم بايد پشت صحنه تعزيه و اينكه يك نمايش تعزيه چگونه ساخته مى شود، به تصوير كشيده مى شد.يونسكو حتى براى نشان دادن چگونگى گريم، طراحى لباس و... زمانى مشخص كرد و براى ساخت اين فيلم آسيب شناسى تعزيه را نيز مد نظر داشت. دكتر خسرو نشان ساخت اين تعزيه را به من پيشنهاد داد چون بيش از ميراث فرهنگى، اداره تئاتر به دليل شباهت تعزيه با تئاتر با اين مسئله درگير بود.» وى ادامه داد: «آشنايى من با تعزيه مانند آشنايى اكثر ايرانى ها با اين نمايش است. من تعزيه را گذرى و عبورى در عزادارى هاى عاشورا ديده و مقاله ها و مطالبى هم در مورد تعزيه خوانده بودم. اما قصد نداشتم كه به طور حرفه اى وارد اين كار شوم. ورود من به اين كار كاملاً غير منتظره بود اما چون وضعيت سينمايى ايران مانند فيلسوفان دوران كهن است يعنى همان گونه كه از آنها توقع مى رفت هر پرسشى را پاسخگو باشند، از ما نيز انتظار مى رود در شاخه هاى مختلف سينما فعاليت كنيم. به هر حال تعزيه براى من مكاشفه اى جديد بود چون به هنرى ناب و اصيل وارد مى شدم كه مستقل از تئاتر و سينما بود.» تقوايى در مورد مشكلات ساخت فيلم تمرين آخر مى گويد: «براساس درخواست سازمان جهانى يونسكو بنا بود كه زمان اين فيلم ۱۰ دقيقه باشد. اما به ۱۵ دقيقه رسيد چون من نتوانستم موضوع مناسبى براى ۱۰ دقيقه پيدا كنم.
از ديگر مشكلات كار اين بود كه بيشتر فيلم هاى مربوط به تعزيه كه عموماً بعد از انقلاب ساخته شده اند، كاملاً به درد نخور بود. البته عدم دسترسى به فيلم ها و مستند هاى مناسب در مورد هاى ديگر نيز وجود دارد. به طور مثال من سال ها پيش قرار بود از مستند هاى جنگ فيلمى به مدت يك ساعت تهيه كنم كه حداقل فيلمى يك ساعته براى نسل هاى بعد باقى بماند. اما من از بين ده ها كيلومتر فيلم نتوانستم آن فيلم را بسازم چون همه آنها مثل هم بود. ساخت فيلم تمرين آخر در زمانى كوتاه و نشان دادن يك تعزيه جامع در اين زمان از ديگر مشكلات ما بود. چون وقتى مى خواهيم تعزيه را براى يك ايرانى بسازيم وارد جزئيات نمى شوديم اما براى ديگران بايد به اين جزئيات توجه مى كرديم. در المپيك آتن از گروه هاى فرهنگى نيز دعوت شده بود تا برنامه اى داشته باشند و همان زمان بحث ثبت تعزيه به عنوان ميراث فرهنگى در يونسكو مطرح شده و به همين دليل يك گروه تعزيه به آتن اعزام شد.
من براى همكارى با اين گروه تلاش بسيارى كردم تا اين گروه مجهز تر و آماده تر به آتن برود. به همين منظور چند جلسه تمرين گذاشتيم و من در آن جلسات با شيوه اجرا، ميزانسن ها و انتخاب نقش ها آشنا شدم.»
وى در مورد بازيگران تمرين آخر و به طور كلى بازيگرى در تعزيه مى گويد: «ما در تعزيه بازيگران فوق العاده اى داريم. يكى از ويژگى هاى آنان اين است كه مى توانند نقش هاى متفاوت تعزيه را بازى كنند و ديگر آنكه بازيگران تعزيه همه اهل موسيقى هستند، به ويژه موسيقى كلاسيك و سنتى ايران و دستگاه هاى آن را كاملاً مى شناسند.»
كارگردان تمرين آخر افزود: «بازى محمدى و قاسمى در تعزيه حر فوق العاده است و من اين جا به جرات مى گويم كه شما در اين نمايش با دو بازيگر استثنايى روبه رو مى شويد. تاكنون افراد بسيارى نقش شمر و حر را بازى كرده اند اما در اين نمايش بازيگران، شخصيت هايى را پيش روى شما مى گذارند كه بسيار دور از نقش هايى است كه در اين سال ها ديده ايم.» تقوايى در پاسخ به پرسش خبرنگار ما مبنى بر اينكه در بحث آسيب شناسى تعزيه چه آسيب هايى شناخته شده مى گويد: «تغيير ذائقه هاى حكومتى، تغيير ارزش ها و علائق مردم و اينكه از مفهوم نو شدن تعريف درستى نداريم، از جمله آسيب هاى تعزيه است. ما فكر مى كنيم كه مى توانيم يك امر سنتى را نو كنيم درحالى كه اين امكان ندارد اما مى توانيم از ايده هاى قديمى براى نوآورى استفاده كنيم. در بحث تعزيه نيز مى توان به شبيه خوانى هاى خودمان نگاه كنيم و از آنها براى ساخت نمايشى نو ايده بگيريم.»
ناصر تقوايى در مورد ساخت نسخه سينمايى اين تعزيه مى گويد: «پس از عيد نسخه سينمايى اين كار را مى سازم. فيلم تمرين آخر يك نمايش تعزيه است اما نسخه سينمايى كه ساخته مى شود احتمالاً تعزيه صرف نيست.»
وى در ادامه در مورد نقش حر و موضوع تعزيه حر مى گويد: «تعزيه اصولاً سوزناك است چون يك فاجعه مذهبى را روايت مى كند و روى عوام تاثير مى گذارد اما تعزيه حر عارى از اين مسائل است. شخصيت «حر» كاملاً متفاوت با ديگر شخصيت هاى واقعه كربلاست. حر در واقعه كربلا سردار قشون دشمن است و مامور قتل امام حسين(ع) مى شود. اما پس از آشنايى با حضرت امام حسين(ع) متحول شده و به او مى گرايد.»
وى اضافه مى كند: «شخصيت حر در بسيارى از موارد مانند شخصيت هملت است در حالى كه انگاره هاى ذهنى نويسندگان اين دو را كاملاً متفاوت مى پندارد. اما در برخى از صحنه ها كاملاً شبيه نقش هملت است. در تعزيه ها اصولاً به بازيگرى اهميت كمترى داده مى شود و تنها به روايتى ساده اكتفا مى كنند. اما در تعزيه حر به بازى ها و روان شناسى نقش ها اهميت بسيارى داده شد. شمر شخصيتى ظالم و پر از خشونت است. براى رسيدن به اين شقاوت انسان يا بايد بدون شخصيت باشد؛ فردى بى تفكر كه به هر كارى دست مى زند و يا انسانى با شخصيت قوى كه اعمالش را هر چند خشن و ظالمانه با يك اعتقاد راسخ انجام مى دهد. در اين باره بازيگر شمر گزينه دوم را انتخاب كرد. در تمرين آخر شمر شخصى با فرهنگ است كه براى كارهاى خود استدلال خاص خود را نيز دارد.»
تقوايى تعزيه را هنرى مستقل و تاثيرگذار مى داند و مى گويد: «تعزيه متكى بر تماشاگر است يعنى بازيگر با عكس العمل تماشاچى مى فهمد كه خوب بازى كرده است يا نه. ما در اين كار مى خواستيم تعزيه را به عنوان هنرى مستقل بررسى كنيم اينكه بدون تماشاچى است و چه قدر توان تاثير بر مخاطب را دارد، آيا توان آن را دارد كه به عنوان هنرى مستقل روى تماشاگر غير مسلمان هم تاثير بگذارد. به طور كلى اينكه تعزيه چه توانايى هايى دارد.» ناصر تقوايى در مورد بازيگرى در تعزيه حر نيز مى گويد: «معمولاً در تئاتر و سينما كارگردان بازيگران را براى نقش هاى مختلف انتخاب و كوشش مى كند كه نقش براساس فيلمنامه خلق شده و پيدا شود اما در تعزيه نقش خلق نشده بلكه از سال ها اين نقش ها بوده و تعريف شده است. به همين دليل طبيعى بود كه ما در تعزيه انتخاب نقش را به خود بازيگران واگذار كنيم چون اين بازيگران بارها هر كدام از اين نقش ها را بازى كرده و توانايى خود را بهتر مى دانستند. بازيگر تعزيه بازى خود را با نفس تماشاگر تنظيم مى كند اما ما در اين كار كمى به طبيعت سينما نزديك شديم و سعى كرديم شيوه اى را انتخاب كنيم كه بازيگران بتوانند در اين فضاى جديد نيز به خوبى بازى كنند. ميزانسن ها به گونه اى انتخاب شد كه بازيگران دور داشته باشند. در ابتدا ميزانسن ها و حركات را به عهده خود بازيگران گذاشتيم تا ببينيم با اين صحنه چگونه كنار مى آيند. چون آنها بايد نقش ها را اين بار در مكانى ديگر بازى مى كردند. بنابراين شب ها متن ها را مى خوانديم و ابتدا يك اجراى آزاد براى صحنه ها در نظر مى گرفتيم.»

تقوايى در مورد شركت نكردن در بخش مسابقه جشنواره فيلم فجر گفت: «وقتى چيزى منحصر به فرد است و گزينه ديگرى وجود ندارد رقابت بى معنا مى شود و هر كار منحصر به فردى نيز خوب است ولو اينكه بد ساخته شود چون نمونه مشابهى ندارد و مى تواند پايه و مقدمه اى براى كارهاى ديگر باشد.» وى افزود: «اين فيلم در مراسم افتتاحيه و در طول جشنواره اكران خواهد شد.» تقوايى در پاسخ به پرسش خبرنگار ما مبنى بر اينكه آيا مى توان از تكنيك هاى تعزيه براى ساخت يك فيلم سينمايى استفاده كرد، مى گويد: «تعزيه «تمرين آخر» بسيار كلاسيك اجرا شده است و براى اينكه تداوم كارى صورت گيرد من از شيوه هاى سينمايى كمك گرفتم و صحنه ها را كوتاه تر كردم.»
او در مورد نسخه سينمايى تعزيه حر كه بناست پس از عيد ساخته شود، مى گويد: «موضوع اين فيلم مستندى است از گروهى تعزيه خوان كه براى مراسم سوگوارى به شهرى مى روند. اين گروه ميان راه شبى را در صحرا مى گذرانند و تصميم مى گيرند كه بار ديگر تعزيه را تمرين كنند. در اين فيلم كه به همين دليل تمرين آخر نام گرفته علاوه بر تعزيه حر روابط و زندگى تعزيه خوان هاى گروه نيز به تصوير كشيده مى شود و بخشى دوگانه را نشان مى دهد.» تقوايى در مورد چگونگى ساخت يك فيلم سينمايى از تعزيه و روش انتخابى خود مى گويد: «تعزيه نمايش معروفى است و ما با آن بيگانه نيستيم، اما وقتى به اجراى فنى مى رسد بايد مطالعات و تحقيقات وسيعى در مورد آن انجام داد و اين فرصت بسيارى را نياز دارد كه من اين فرصت را دراختيار نداشتم. به عقيده من در مواجهه با مسائل سنتى بايد به گروه حرفه اى آن اعتماد كرد. موسيقى از اركان مهم تعزيه است و ساخت يك تعزيه بدون آگاهى از موسيقى امكان پذير نيست و من سواد موسيقى را نداشتم. بنابراين اعتماد به بچه هاى گروه بهترين شيوه بود تا نه موضوع گم شود و نه توالى موسيقى تعزيه از دست برود.» تقوايى در مورد چگونگى فيلمبردارى اين فيلم و اينكه فيلمبردارى آن سينمايى بوده و يا ساختار تعزيه در آن حس مى شود، اظهار مى دارد: «به طور كلى من وقتى مى خواهم توجه و تمركز بيننده را به صحنه اى جمع كنم مسائل فنى را به صفر مى رسانم، صداها و حركات اضافه را حذف مى كنم تا بيننده روى اصل مطلب متمركز شود. چون اگر اصل مطلب درك نشود شيرازه كار از هم مى پاشد. در اين كار بيننده از تكيه به روى صندلى سينما آمده است. ميزانسن هاى تعزيه نيز با ميزانسن هاى يك بعدى سينما بسيار متفاوت است و ديد بيننده به زاويه نشستن او بستگى دارد. در حالى كه سينما مديومى است كه همه در هر جاى سالن يك تصوير را مى بينند. به هر حال اجراهاى زنده طراوتى دارد كه اجراهاى ضبط شده ندارد و اين خاصيتى است كه هنرها را از هم جدا مى كند. حركت دوربين در اين كار به گونه اى است كه تا حدود زيادى سن دوار را در صحنه يك بعدى سينما مى بينيم. دوربين در تمام صحنه نقش تماشاچى ثابت را دارد و اين بازيگران هستند كه حركت مى كنند.» تقوايى در پايان ابراز اميدوارى كرد كه نواركاست اين فيلم در نسخه هاى زياد انتشار يابد و تاكيد مى كند: «من شكى ندارم كه فروش نوار اين فيلم ها چيزى معادل فروش فيلم آن در سينما مى شود و اين امر شايد پشتوانه اى اقتصادى براى تعزيه و راهى براى جلب نظر مركز هنر هاى نمايشى و ساير سازمان ها جهت سرمايه گذارى در اين نمايش اصيل باشد.»